بارش های شهابی

  وقتی ذرات گرد وغباری که در فضای بین سیارات قرار دارند وارد جو زمین می شوند در اثر سرعت بالا و اصطکاک شدید به وجود آمده می سوزند و به صورت شهاب دیده می شوند. در آسمانی صاف و تاریک ممکن است در هر ساعت چند  شهاب مشاهده کنید که در نقاط مختلف آسمان ظاهر و به سرعت محو می شوند. اما در شبهای خاصی از سال تعداد شهابها به یکباره زیاد می شود که به این پدیده«بارش شهابی»  گفته می شود. بارش های شهابی در اثر ورود توده ای از ذرات به جو زمین به وجود می آیند. این ذرات با سرعت های زیاد(چند ده کیلومتر در ثانیه) و تقریبا" به طور موازی وارد جو می شوند. در نتیجه از دید ناظر زمینی به نظر می آید که همه شهابها از یک نقطه آسمان خارج می شوند که به این نقطه کانون بارش گفته می شود.

 

 

 

 کانون بارش در هر صورت فلکی باشد، بارش شهابی به نام آن خوانده می شود. منشاء بسیاری از بارش های شهابی، دنباله دارها هستند. این صخره های یخی با حرکت خود ذرات ریزی به جا می گذارند. با  نزدیک شدن دنباله دار به خورشید تعداد ذرات به جا مانده افزایش می یابد. بنابراین مدار دنباله دار مملو از ذراتی می شود که با همان سرعت دنباله دار و تقریبا" در همان مدار به دور خورشید گردش می کنند. به دلیل حرکت متناوب زمین به دور خورشید ، سیاره ما در زمان مشخصی از سال به نزدیکی مدار دنباله دار می رسد و با برخورد به این ذرات بارش شهابی رخ می دهد.

 

 

 تاریخچه

 ظهور چشمگیر بارش اسدی ۱۷۹۹ را بسیاری از دریانوردان و ساکنان قاره آمریکا رصد کردند. در سال۱۸۳۳نیز بارش اسدی شگفتی آفرید. در مدت چند ساعت تعداد شهاب ها به هزاران عدد در ساعت رسید . بطوریکه  بسیاری تصور کردند،جهان به پایان رسیده است. در این سال رصدگران با مشاهده شهاب ها، کانون بارش را تشخیص دادند.

 در سال ۱۸۳۷ ، «هاینریش اولبرس» با بررسی بارش اسدی در دهه های گذشته ، دوره فعالیت آن را ۳۳ یا ۳۴ سال تعیین کرد. در آن زمان مشخص شد که منشاء بارش شهابی اسدی دنباله دار تمپل-تاتل است که به تازگی کشف شده بود. در دهه های بعدی بارش شهابی اسدی فعالیت چشمگیری نداشت اما در سال۱۹۶۶ شهابهای اسدی غوغایی آفریدند. در مدت کوتاهی آسمان پر از شهاب شد. بطوریکه برخی از رصدگران در آمریکای شمالی از ظهور۳۰ شهاب در یک ثانیه خبر دادند !

 

 

 پیش بینی ها

 

 

 پیش بینی بارش های شهابی کار پیچیده ای است. دنباله دار ها اجرام سبک و تاثیر پذیری هستند. بنابراین به راحتی تحت تاثیر دیگر سیارات قرار می گیرند. این عامل در مورد دنباله دار های کوتاه دوره (مانند دنباله دار تمپل-تاتل) مهمتر است. اثرات گرانشی باعث می شود که مدار دنباله دار در هر بازگشت دقیقا" یکسان نباشد بنابراین در بازگشت های مختلف دنباله دار ذرات پخش شده از آن در فواصل مختلفی از مدار زمین قرار می گیرند. اختلالات سیارت (به ویژه سیاره مشتری) باعث می شود که توده ذرات به جامانده از دنباله دار جابه جا شود. جرم ، سرعت ذرات پرتاب شده از دنباله دار نیز متفاوت است. برای پیش بینی اثرات گرانشی وارد شده می بایست مجموعه ای از اثرات گرانشی متقابل(خورشید، زمین ، مشتری و توده ذرات) را در نظر گرفت. اصطلاحا" باید یک سیستم چند ذره ای را مورد بررسی قرار داد. کار پیچیده ای که احتیاج به کامپیوترهای پرسرعت دارد.

 لاوه بر اثر گرانشی ، فشار تابشی خورشید نیز باعث پهن شدگی و تغییر توزیع ذرات می شود.در نتیجه توزیع جرم در توده ذرات دچار تغییر می شود و برای پیش بینی شدت بارش، نیازمند تعیین توزیع ذرات هستیم.

 

 یش بینی های اولیه نشان می داد که در سال 1385 یک افزایش نسبی در شدت بارش اسدی اتفاق خواهد افتاد. McNaught & Asher (از رصدخانه آرماق در ایرلند) پیش بینی کردند که بارش اسدی امسال در ساعت  UT 4:45 (8:15 به وقت رسمی ایران) 28 آبان 1385 با عبور زمین از میان توده ذرات سال 1932 به اوج خود برسد. این دو محقق ZHR بارش اسدی امسال را 120 تخمین زدند.

 

 

 نکته ای که تمام کارشناسان بر آن اتفاق نظر دارند این است که اوج بارش اسدی امسال با عبور زمین از میان توده 1932 در صبح 28 آبان رخ خواهد داد. اما پیش بینی می شود که ذرات این توده کم جرم باشند بنابراین شهابهای اسدی امسال نسبتا" کم نور خواهند بود.

 

 رصد بارش های شهابی

 

 نخستین پرسش منجمان آماتور برای آغاز رصد بارش های شهابی این است که چه چیز هایی را باید رصد کنیم؟ چگونه رصد کنیم و رصد هایمان را ثبت کنیم ؟ پاسخ این پرسش وابسته به هدف از رصد بارش شهابی است. گاهی رصدگر با وجود آنکه دلباخته ی زیبایی های آسمان شب است اما فقط به منظور تماشای این پدیده چشم به آسمان دوخته است . او از دیدن هر تیر شهاب لذتی بی اندازه می برد . اما رصدگر دیگری قصد دارد در کنار این شوق زیبا ، کار علمی انجام دهد . در این حالت باید در ثبت مواردی از بارش شهابی کوشش کند تا گزارش او کاربرد علمی داشته باشد . هر شهابی که در آسمان ظاهر می شود ، دارای مشخصاتی است که لازم است ابتدا با آنها آشنا شویم :

 

 

 

قدر :

شهاب ها هم مانند ستاره ها درخشندگی متفاوتی دارند که با مقیاس قدر بیان می شود.قدر شهاب بیانگر مقدار روشنایی آن در هنگام اوج درخشش است. قدر شهاب را به کمک مقایسه ی درخشندگی اش با ستاره ها می توان تعیین کرد که البته این کار تقریبی است و با تمرین و تجربه می توان دقت آن را بالا برد

  طول رد:

برخی از شهاب ها رد بلند و برخی دیگر ردی کوتاه دارند . طول ظاهری مسیری که یک شهاب طی می کند طول رد گفته می شود و بر حسب درجه بیان می شود. برای اندازه گیری این کمیت می توانید از همان مقیاس های رایج زاویه سنجی استفاده کنید .

  رنگ:

شهاب ها رنگ های مختلفی دارند . وقتی جسم سازنده ی شهاب ( شهابواره ) وارد جو می شود ، با برخورد به مولکول های گاز می سوزد و گرمای آن موجب یونیزه شدن گازهای اطراف می شود . رنگ شهاب نشان دهنده ی رنگ عنصری است که بیش از همه یونیزه شده است .

  مدت دوام:

درخشش شهاب ها نا پایدار است و به سرعت خاموش می شوند. شما فقط می توانید شهاب ها را بر حسب مدت دوامشان به چند دسته سریع ، متوسط و کند تقسیم کنید .

  دود:

 بعضی از شهاب ها پس از خاموشی ، از خود در آسمان رد دود مانندی به جا می گذارند. دود آذر گوی ها ، یعنی شهاب های پرنورتر از سیاره زهره تا چند دقیقه در آسمان دیده می شود. اما سرانجام برا ثر جابه جایی لایه های جوی ، پخش و ناپدید می شود .

 

ZHR	سرعت ذرات ورودی	بعدکانون بارش	میل کانون بارش	بیشینه فعالیت	دوره فعالیت	نام بارش
۵	Km/s ۳۰	۱۹۵	۴-	۴ فروردین	۵ بهمن -  ۲۶فروردین	سنبله ای
15	Km/s ۴۹	۲۷۱	۳۳+	۲ اردیبهشت	۲۷ فروردین -  ۵ اردیبهشت	شلیاقی
۶۰	Km/s ۶۶	۳۳۷	۰۱-	١۶  اردیبهشت	۳۰ فروردین -  ۷ خرداد	اتا – دلوی
۵	Km/s ۳۰	۲۴۷	۲۲-	۳۰  اردیبهشت	۲۶ فروردین - ۲۴ تیر	قوسی
۵	Km/s ۳۵	۳۴۰	۳۰-	۶مرداد	۲۴ تیر  - ۱۹ مرداد	حوت جنوبی
۲۰	Km/s ۴۰	۳۳۹	١۷-	۶مرداد	۲۱ تیر  - ۲۸ مرداد	دلتا-دلوی جنوبی
۵	Km/s ۴۰	۳۳۴	2+	۲١ مرداد	۲۴ تیر - ۳ شهریور	دلتا-دلوی شمالی
۱۰۰	۵۹ Km/s	۴۷	۵۷+	۲۲مرداد	۲۷تیر - ۳ شهریور	برساووشی
۶	Km/s ۲۵	۲۸۶	۵۹+	۲۷مرداد	۰۴مرداد- ١۰ شهریور	کاپا-دجاجه ای
١۰	Km/s ۶۶	۸۵	۴١+	١۰  شهریور	۳ شهریور- ١۵ شهریور	آلفا-ارابه رانی
متغیر	Km/s ۲۰	۲۶۲	۵۴+	۱۷ مهر	۱۴-۱۸مهر	تنینی
۲۰	Km/s ۶۶	۹۵	۱۶+	۳۰ مهر	۱۰ مهر - ۱۶ آبان	جباری
۱۴	Km/s ۲۷	۵۳	۱۲+	۱۴ آبان	۹مهر- ۴ آذر	ثوری جنوبی
۷	Km/s ۲۹	۵۸	۲۱+	۲۱ آبان	۹مهر- ۴ آذر	ثوری شمالی
متغیر	Km/s ۷۲	۱۵۳	۲۲+	۲۸ آبان	۲۳- ۳۰ آبان	اسدی
۱۲۰	Km/s ۳۵	۱۱۲	۳۳+	۲۳ آذر	۲۶-۱۶آذر	جوزایی
١۰	Km/s ۳۳	۲۱۷	۷۶+	۱ دی	۲۶ آذر-۵ دی	دبی
۱۲۰	Km/s ۴۳	۲۲۹	۴۹+	۱۴ دی	۱۵-۱۱ دی	ربعی

جدول ۱: مهمترین بارشهای شهابی سالیانه

 

 

 

  سرعت ساعتی سمت الرأسی :

مهمترین مشخصه هر بارش ، تعداد شهاب های آن است . بارش های شهابی هر سال در زمان مشخصی روی می دهند . در دوره ای چند روزه ، هنگامی که زمین از مدار دنباله دار مزبور می گذرد . تعداد شهاب ها به میزان قابل توجهی افزایش و سپس کاهش می یابد . بیشترین تعداد شهاب های هر بارش را با کمیتی به نام " سرعت ساعتی سمت الرأسی " ( ZHR ) بیان می کنند . ZHR تعداد شهاب های قابل مشاهده برای یک نفر در مدت یک ساعت و در شرایط مناسب است . یعنی در شرایطی که کانون بارش در سمت الرأس ( بالاترین نقطه در آسمان ) و آسمان کاملا" صاف و تاریک باشد. منظور از آسمان تاریک ، آسمانی با حد قدر ۶/۵ است.

 

 

 

 

 

 

در سالهای گذشته که بارش اسدی به صورت رگبار شهابی (بیش از 1000 شهاب در ساعت) ظاهر شد دیگر فرصتی برای ثبت تمام مشخصات شهاب ها نبود. در چنین شرایطی  رصدگران مهمترین مشخصه ها مثل تعداد شهاب های بارش در بازه های زمانی مختلف و وضعیت رصدی آسمان(  مثل حد قدر و در صد ابری بودن آسمان ) را ثبت می کنند. اما وقتی تعداد شهابها خیلی زیاد نباشد ثبت مشخصات شهابها امکان پذیر است.

اوج بارش شهابی امسال زمانی رخ می دهد که در ساکنان آسیا و ازجمله ایران در نور روز قرار دارند. بنابراین اگر پیش بینی ها درست باشد رصدگران ایرانی اوج بارش را نخواهند دید. 

    به امید آسمان صاف

                              امیر حسن زاده

 

*****

 

برای مطالعه ی جزئیات بیشتر می توانید به آســــمان پـــــارس مراجعه کنید .